Inventaires perdus et témoignages sur les manuscrits de la bibliothèque ancienne de Saint-Bertin

Information about the source

---

Catalogue du XVIe s.

Arch. dép. du Pas-de-Calais, ms. 27 (H). Catalogue de la bibliothèque de l'abbaye de Saint-Bertin. Manque le tome I. XVIe s. papier, 317 ff. (manquent 22 ff. en tête), 320 x 200 mm. (Catalogue général, Arch. dép. 1886, p. 248). Détruits en 1915.

Catalogue des livres de l'abbé Vaast de Grenet, abbé de Saint-Bertin

[464-465] Ce catalogue [de la bibliothèque du chanoine Robert de Pan] vainement recherché il y a dix ans par le Père Dussart, nous le publions aujourd'hui. Il se trouve dans un vieux recueil manuscrit, gros de plusieurs centaines de pages in-4° qui nous appartient. Sous sa couverture de parchemin il renferme les inventaires, dûs à des mains différentes, d'un très grand nombre de bibliothèques du XVIe et du XVIIe siècles. Les anciennes bibliothèques italiennes y sont surtout représentées. Parmi les quelques documents intéressant notre pays, nous relevons les suivants :

2. Libri Domini Abbatis S. Bertini Vedasti Grenet. 1601. [note 2: Sur Vaast de Grenet, nommé abbé de Saint-Bertin le 25 mai 1580, voir l'excellent livre de M. l'abbé O. Bled, Les Evêques de Saint-Omer depuis la chute de Thérouanne, 1553-1619, Saint-Omer, 1898, page 205 et pages suivantes passim]. 4 feuillets.

Roersch, Alphonse. “La Bibliothèque de François Modius et de Richard de Pan à Aire et à Saint-Omer.” Bull. Trim. de La Soc. Acad. Des Antiquaires de La Morinie 10 (1901): 463–81.

Catalogue des livres de Saint-Bertin en 1601

[464-466] dans un vieux recueil manuscrit, gros de plusieurs centaines de pages in-4° qui nous appartient. Sous sa couverture de parchemin il renferme les inventaires, dûs à des mains différentes, d'un très grand nombre de bibliothèques du XVIe et du XVIIe siècles. Les anciennes bibliothèques italiennes y sont surtout représentées. Parmi les quelques documents intéressant notre pays, nous relevons les suivants :

3. Perlustravit Joan. Lheureux anno 1601 bibliothecam manuscriptam bertinianam ubi non vidit eos libros, qui toties citantur a Modio et Joanne Mellero, et Gasparo Scoppio, qui duo omnia a Modio sua habuerunt propemodum aut eius laboribus. [note 3 : On trouvera dans notre étude sur François Modius des détails sur le séjour que fit Modius en Artois dans sa jeunesse et ses visites aux diverses bibliothèques]. 1 feuillet renfermant la liste de nombreux manuscrits

Roersch, Alphonse. “La Bibliothèque de François Modius et de Richard de Pan à Aire et à Saint-Omer.” Bull. Trim. de La Soc. Acad. Des Antiquaires de La Morinie 10 (1901): 463–81.

Catalogue de Saint-Bertin et notes d'érudit

Paris, BNF Picardie 63

Catalogue non daté

Copie faite par Sir Thomas Phillipps du catalogue ancien de Saint Bertin. Catalogus librorum manuscriptorum in bibliotheca d. Thomæ Phillipps, 1837p. 323 16699. Copy of the Old Catalgoue of St. Bertin, MSS. per Sir T. P. thin f. ch. s. XIX

Catalogue révolutionnaire

Paris, Archives nationales, F17/1178 (Pas-de-Calais). Déclaration des biens de l'abbaye de Saint-Bertin à Saint-Omer, 28 mai 1790. A la fin, liste de 770 manuscrits avec dates. (Nota : déclaration du 9 juin 1790 : rien sur la bibliothèque)

Notes du XIXe siècle

Phillipps, Thomas (Sir), Codices manuscripti in bibliotheca Sti Vedasti apud Atrebatiam, [Paris], 1828, p. 71-73 Codices manuscripti olim in Bibliothecas Abbatiae S. Vedasti, et Ecclesiae Cathedralis Atrebatiae, Abbatiae S. Eligii, prope Atrebatiam; et S. Bertini, apud S. Audomarum, sed hodie in Bibliothecâ publicâ apud Boulogne, conservati., aux p. 72-73 : Ex bibliothecâ Abbatiae S. Bertini (liste de 31 volumes)(voir lien)

• Piers : https://books.google.fr/books?id=hBEVAAAAQAAJ&pg=PA80 • Compte-rendu des séances de la Commission Royale d'Histoire, Volume 2 ;Volume 4) : Mss. de Saint-Omer cités en 1836 d’après les cotes de Saint-Bertin : o https://books.google.fr/books?id=mrdbAAAAQAAJ&pg=PA78 o https://books.google.fr/books?id=m5QVAAAAYAAJ&pg=PA78 o https://books.google.fr/books?id=crJJAAAAcAAJ&pg=PA78 o https://books.google.fr/books?id=tb9JAQAAMAAJ&pg=PA78

http://gallica.bnf.fr/ark:/12148/bpt6k5516109d/f234.image

Humanistes et érudits à Saint-Omer

François Modius : https://fr.wikipedia.org/wiki/Fran%C3%A7ois_Modius

Sur la bibliothèque

Arch. dép. Pas-de-Calais, H 3093. Lettre de dom Edmond Martène au prieur de Saint-Vaast lui expliquant pourquoi il n'a pas parlé en termes si aimables de l'abbaye de Saint-Bertin que l'abbaye de Saint-Vaast ; à Saint-Bertin, il n'a pu avoir les noms des derniers abbés, ni entrer dans la bibliothèque. 27 avril 1725. (Inventaire sommaire, t. III, p. 424, col. 1)

Paris, BNF, Picardie 41 : lettres à dom Grenier

BERTHOD, ANSELME, Voisin, Auguste Relation d'un voyage littéraire dans les Pays-Bas français et autrichiens lue à la séance publique de l'Académie de Besançon le 21 décembre 1776 par dom Anselme Berthod. Hebbelynk Gand ( 1838 ) 48 p. p. 35-40 (voir lien) - BERTHOD, ANSELME, Relation d'un voyage littéraire dans les Pays-Bas français et autrichiens lue à la séance publique de l'Académie de Besançon le 21 décembre 1776 par dom Anselme Berthod. Mémoires et documents inédits pour servir à l'histoire de la Franche-Comté publiés par l'Académie de Besançon. De Sainte-Agathe aîné Besançon ( 1844 ) t. III, p. 299-488, aux p. 345-350 et catalogue à la note S, p. 473-478 (voir lien) .

Ado Viennensis: Martyrologium @@@ou Anastase le bibliothécaire ?@@

- SANCTI ADONIS VIENNENSIS ARCHIEPISCOPI MARTYROLOGIUM AD MSS. EXEMPLARIA RECENSITUM Opera et studio HERIBERTI ROSWEIDI Ultrajectini societatis Jesu theologi

PL 123, 417 Via Lavicana inter Duas Lauros. Locus ita Romae dictus via Lavicana, multorum sanctorum martyrio nobilitatus. Eumdem hoc die Martyrologium Romanum repraesentat. Anastasius bibliothecarius de Vitis pontificum, cap. 34, in Silvestro, de Munificentia Constantini: «Fecit basilicam via Lavicana inter Duas Lauros B. Petro et Marcellino martyribus, et mausoleum, ubi beatissimam Augustam matrem suam posuit in sarcophago porphyretico.» Ita haec exhibet ms. Bertinianus. Ado Viennensis in Chronico, circa annum Christi 306: «Fecit basilicam via Lavicana inter Duas Lauros B. Petro [Col.0418D] et Marcellino martyribus, et mausoleum, ubi matrem suam posuit in sarcophago purpureo.» Meursius in Glossario suo Graeco-barbaro duobus his postremis locis mutabat lauros in lauras, sed jam facile perspiciet nihil mutandum. Est et alius via Latina, apud Adonem supra IX Septembris, ad quem S Gorgonius fuit translatus, positusque est via Latina inter Duas Lauros, nisi mendosus sit locus, et Lavicana legendum sit, quomodo habet Breviarium Romanum IX Sept. in lectione de S. Gorgonio. Tamen mss. Adonis cum vulgata ejus lectione conspirant.], natalis triginta martyrum, qui omnes uno die persecutione Diocletiani coronati sunt.

Alanus de Insula: Anticlaudianus

Oudin, Casimir (1636-1717), NOTITIA HISTORICO-LITTERARIA IN ALANUM. PL 210, 23D Anticlaudianus sive De officio viri in omnibus virtutibus perfecti, libri IX, singulari festivitate, lepore et elegantia conscripti, ex duobus mss. codicibus collegii Lovaniensis, Societatis Jesu, et tertio bibliothecae sancti Bertini Audomarensis, ordinis divi Benedicti; ex 4 et 5, apud Balthasarem Moretum, clarissimum Antwerpiae typographum. Habetur etiam ms. in bibliotheca Galliarum regis, num. 5640, atque Oxonii in bibl. Balliolana, codd. 120 et 122.

De Wisch, Carolus: AD LECTOREM. Anvers, 1653 PL 210, 482-483 Sane, in sola Bibliotheca collegii soc. Jesu Lovanii, duo reperi, magnae antiquitatis, operis hujus exemplaria, quorum alterum, Alani nomen expresse referebat. Tertium, in Bibliotheca S. Bertini, Audomaropoli, auctoris item nomine praesignitum.

Alanus de Insula: De planctu naturae

De Wisch, Carolus: AD LECTOREM. Anvers, 1653 PL 210, 279 Liber hic, tam in exemplaribus mss. quam aliorum auctorum citationibus, diversas sortitur inscriptiones. Nonnunquam enim, ut in exemplari abbatiae Cysoniensis, vocatur, Enchiridion de naturis rerum. Alias, ut, in exemplari coenobii Sancti Bertini, Liber De conquestione naturae.

Alcuinus

PL 101, 726B-726C Poemata Alcuini Quercetanus primo collegit, et per 272 numeros distributa edidit ex antiquo codice ms. bibliothecae S. Bertini, quo frui ipsi licuit ope et benevolentia V. C. D. Jacobi Sirmondi. Inter illa quaedam supposita sunt, quaedam dubiae fidei; quaedam etiam a se diversa in unum confunduntur; quaedam, quae cohaerere deberent, separantur. Nullus quoque in illa editione poematum ordo, sed ita omnia inter se commixta sunt, prout illa vetus scriptor forte fortuito in chartam congessit absque titulis, absque nexu. Nos haud improbanda, remur, licentia, omnia pro argumentorum diversitate ad generales titulos revocavimus, ad inscriptiones nimirum sacrorum Bibliorum, ecclesiarum, altarium aliorumque locorum: ad Epitaphia, ad Aenigmata, ad Salutationes amicorum, addito ad quodvis carmen singulari quoque titulo, subjectisque, ubi aptum quidpiam [Col.0726C] occurrebat aut necesse videbatur, brevibus adnotationibus. Confusa separavimus, distracta junximus: illa denique de quibus cum ratione dubitari potuit, num beatum Alcuinum habeant auctorem, ad dubia; quae vero certissime alios auctores praeseferunt, ad supposita ablegavimus: quaedam denique ex aliis editionibus deprompta, aut noviter a nobismet reperta suis locis inseruimus, de quibus omnibus ubique in notis subjectis, aut in praeviis monitis rationem reddimus.

Michelant CGM in-4° L’édition d’Alcuin, par André Duchesne, indique que ses poésies ont été tirées d’un manuscrit de Saint-Bertin ; ce manuscrit ne se trouve pas à la bibliothèque de Saint-Omer, et ne figure pas non plus dans l’ancien catalogue du XVIIIe siècle.

Cécile Treffort, « La place d’Alcuin dans la rédaction épigraphique carolingienne », Annales de Bretagne et des Pays de l’Ouest [En ligne], 111-3 | 2004, mis en ligne le 20 septembre 2006, consulté le 16 août 2015. URL : (voir lien)

Annales Sancti Bertini

Pertz, Monum. Germ. hist., tom. I. PL 125, 1273 operuit sicque calendis februarii iter suum incoepit media desunt in codice S. Bertini. celebravit. Karolus quibusdam codex S. Bertini

PL 125, 1223 Sequentia usque ad verba per omnia non valuimus huic inferre paginae apud Chesnium desunt, et «ex fragmento membranaceo codici Bertiniano adhaerente» a Bouqueto primum addita sunt. Folium igitur e codice exciderat, et a nesciis cui loco deberetur, in finem relatum est.

Apuleius, Lucius Madaurensis (ca 125-ca 180)

Ed. par Gerhart Elmenhorst, Frankfurt, 1621, https://books.google.fr/books?id=Qt9PAAAAcAAJ&pg=PP93 PRAEFATIO ELMENHORSTII […] Melchior Goldastus homo in studiis bonarum artium praecellentissìmus Excerpta Bertini Codicis amice communicavit […] ms. de Saint-Bertin utilisé (indirectement ? à vérifier) dans les leçons de https://books.google.fr/books?id=k0hcAAAAcAAJ&pg=PA2083

Augustinus Hipponensis

Patrologia Latina, 33, 59 SYLLABUS CODICUM AD QUOS RECOGNITAE SUNT SANCTI AUGUSTINI EPISTOLAE. MANUSCRIPTI CODICES Cum nota singulis hic deinceps designandis indita. bt. S. Bertini in Belgio codex perantiquus, unde eruta est CXCIII ad Mercatorem Epistola, quae nunc primum prodit.Sans doute ms. Boulogne BM 58

Patrologia Latina, 33, 869 Note Hic primum prodit ex Ms. monasterii S. Bertini in Belgio. attachée au titre EPISTOLA CXCIII. Augustinus Mercatori, excusans cur ad ipsius priores litteras nondum responderit, ostendensque Pelagianos in quaestione de baptismo parvulorum hoc ipso esse prope convictos, quod fatentur parvulos quodammodo credere per eos a quibus baptizandi offeruntur: deinde eosdem ex Enochi et Eliae ante obitum translatione, sive ex fidelium vivorum ad Christi adventum raptu, frustra contendere mortem non esse poenam peccati. (incipit : Domino dilectissimo, et in Christi membris sincerissima charitate praedicando filio MERCATORI, AUGUSTINUS, in Domino salutem. CAPUT PRIMUM. Litterae Dilectionis tuae, quas prius abs te missas apud Carthaginem accepi.)

PL 33, 449 EPISTOLA CXIX. Castigavimus hanc ad r. sb. duos t. et duos v. quibus demum accessit vetus codex Bertinensis longe praestantissimus

Beda Venerabilis: Collectanea in Paulum

Maurini: SYLLABUS CODICUM AD QUOS RECOGNITI SUNT SERMONES TOMI HUJUS QUINTI, ET NOTAE QUIBUS CODICES INDICANTUR. PL 38, 21 SYLLABUS CODICUM AD QUOS RECOGNITI SUNT SERMONES TOMI HUJUS QUINTI, ET NOTAE QUIBUS CODICES INDICANTUR. MANUSCRIPTI CODICES.bd. Bedae Collectanea in Paulum manu scripta bibliothecae Bertinianae ac Floriacensis.

Carmina

Paris BNF Baluze 55: Vers copiés à Saint-Bertin par A. Duchesne

Compendium chronologicum Dunensium (1402-1417)

Paris BNF Picardie 153: "Compendium... tiré d'un ms. de Saint-Bertin"

Genealogiae Arnulfi comitumque Flandriae

PL 209, 929 Genealogiae comitum Flandrensium quas novimus omnes ortae sunt apud Sanctum Bertinum atque in ejus viciniis. Antiquissima inter eas est quam intra annos 951 et 959 condidit Witgerus presbyter, Compendii ut videtur degens. Exscripsimus eam ex codice autographo olim Bertiniano, jam civitatis Audomarensis n. 776 , ubi inter plures membranas variis temporibus scriptas atque ante haec duo modo saecula in unum volumen ligatas haec tria exstant folia, ipsius Witgeri manu exarata medio saeculo decimo, formae quadratae, versibus distincta qui singuli singula littera rubra praenotantur; quam distinctionem nos quoque retinuimus. Ex hoc codice fluxit apographum recens saeculi XII bibliothecae Ambianensis n. 498, olim 356. Edidit primus A. Hermand in Mémoires de la société des Antiquaires de la Morinie, t. II, deinde alteram partem Warnkonig apud De Smet Corpus chronicorum Flandriae Brux. 1837. 4to I, 42; atque iterum in Flandrische Rechtsgeschichte, III, 197

PL 209, 931 [Note: [Col.0931D] Le silence de notre auteur sur la prétendue guérison miraculeuse de la comtesse Adèle dans l'église de Saint-Bertin en 938, pourrait être regardé comme une espèce de démenti de ce fait, avancé par Iperius. Si ce miracle avait eu lieu, Witgerus qui fait un panégyrique d'Arnould, n'eût probablement pas manqué de le faire ressortir avec éclat; il aurait au moins ajouté aux louanges d'Arnould, que ce prince paraissait spécialement protégé de Dieu par [Col.0932D] la guérison de sa femme, à cause de ses libéralités envers les ministres de la religion. HERMAND. Hoc miraculum jam in codice Bertiniano, nunc Audomarensi n. 746. saec. XI exeuntis, qui codex ultima pars est codicis Boloniensis n. 113, narratum legitur sub titulo: Eremdolpi monachi descriptio ingressus Athelae, quae lingua Theutonica interpretata dicitur Nobilissima, comitissae in Sithiu anno 938, manu saeculi XI conscriptum.]

PL 209, 933 Codice primario quo Lambertus usus fuit deperdito, hi nobis praesto fuerunt: 1. Vedastinus jam deperditus, sed a Martenio descriptus, qui eum saeculi XI dicit. Hunc quoque adhibuit Lambertus. 2. Bertinianus, jam Boloniensis n. 142, fol. saeculi XIII exeuntis. 3. Marchianensis, jam Duacensis n. 698, eamdem continet ultimo folio inscriptam manu s. XII, quae eam continuo calamo ad a. 1127 deduxit; tres aliae, quinque vicibus sibi succedentes, eam continuarunt. 4. Formosellensis, jam Bruxellensis n. 8673, annales continet jam tomo quinto a nobis editos, quorum margini alia manus saeculi XII hanc genealogiam apposuit, in verbis multum mutatam. 5. Leidensis bibl. publ. inter Latinos n. 20, mbr. fol. saeculi XII. Ibi in pagina vacua manus alia saeculi XIII in. eamdem descripsit, et in verbis et vero in fine multa mutans, eamque continuo calamo continuans. 5*. Hoc ipsum exemplar Leidense pauculis quibusdam additis atque ademptis, iterum descriptum fuit et eodem calamo ad a. 1279, deductum in codice Divionensi n. 322, de quo cf. Pertz Archiv. Vil, 353; quem eumdem codicem credo atque Cisterciensem, quo usus est Brial. Ediderunt eam Brial XIII 417 ex 1. 5*. De Smet Corpus chron. Fland. I, 9 ex 2.

PL 209, 949 Codices hi exstant: 1. Bertinianus, jam civitatis Audomarensis n. 746, de quo egi in Pertz Archiv. VIII, 417, inter alia multa continet quaternionem octo foliorum; tria priora excisa; in quarti pagina priore legitur finis operis cujusdam theologici, in secunda et in sequentibus quatuor foliis genealogia nostra exarata est binis columnis, manu saeculi XII ex. quae ipsius est auctoris. Lineae plumbo ductae; titulus comitumque in margine nomina minio scripta; atramentum in medio fere opere mutatum; finem postea auctor ipse erasit atque ampliorem rasurae marginique superscripsit; idemque bis in margine aliquoties inter lineas quaedam aspersit. Tribus igitur vicibus calamum sumpsit auctor ad hoc opusculum conficiendum. Nemo ante nos usus fuit hoc codice; quem cum auctoris autographum esse animum advertissem, ipse integrum descripsi. 2. Vedastinus, jam civitatis Atrebatensis n. 184, membr. fol. saec. XIII, Caronis olim bibliothecarii Atrebatensis improbo cultro in usus bibliopegarum mutilatus, continet Andream Marchianensem, Turpinum, Apollonii vitam, Joannis presbyteri epistolam, Genealogiam nostram, Boloniensium comitum historiam. Ipse evolvi. 2 a. Ambianensis n. 356 saeculo XVII e Vedastino fuit exceptus 3. Camberonensis, dein Lammensii, jam Leopoldi de Alstein Gandensis, qui gratiosissime eum inspiciendum nobis commisit, mbr. fol. saec. XIII continet Rufinum, Genealogiam, epistolas Balduini Heinrici Blancae. 4. Bruxellensis n. 9823-9834 mbr. saec. XIII in olim Pamelii, tum societatis Jesu Brugensis, continet Roberti passagium, Fulcheri historiam, Descriptionem locorum sanctorum, Miraculum tempore Heriberti factum, Catalogos regum, De sanctuario Lateranensi, De septem miraculis mundi, Genealogiam regum Francorum, Historiam de Mahumeth, Genealogiam nostram ex Bertiniano minus accurate exceptam, cui manus alia s. XIV ex. continuationem adjecit jam in De Smet corp. chron. Flandriae I, 127, 130 editam, quam nos ex ipso codice iterum exscripsimus.

PL 209, 985 Damus hanc genealogiam e codice Bertiniano, jam Boloniensi n. 58 mbr. fol. s. XIII, ubi post Ambrosii opera legitur a manu alia s. XIII, in. quae quamvis sit continua, apparet tamen, priora omnia usque ad Balduinum Roberti filium descripta esse ex antiquiori, reliqua ab alio post addita. Edidit ante nos jam Warnkoenig in De Smet Corp. chron. Flandriae I, 7.

Glossarium

Heribert Rosweyde NOTAE ET OBSERVATIONES IN S. PAULINI OPERA, Anvers, 1622 PL 61, 886C-886D Not. 159. Totum vero extra concham basilicae spatium. ---Idem mox: Cum duabus dextra laevaque conchulis intra spatiosum sui ambitum apsis sinuata laxetur. Vides utrobique concham ad apsidem pertinuisse. Inter monumenta Christiana in Thesauro Inscriptionum, pag. 1168, n. 4, carmen hoc de simili concha capio: Perdiderat proprium, sacrae quae praeminet arae, Tecta vetustatis syrmate, concha diem. Erat pars templi ubi sacrificium offerebatur. Evagrius, lib. IV Histor. eccles., cap. 30, de templo S. Sophiae Constantinopoli: Ἔστι μὲν οὖν τὸ μῆκος ἐκ τῆς καταντικρὺ θύρας τῆς ἱερᾶς κόγχης, ἔνθα τὰ τῆς ἀναιμάκτου καλλιερεῖται θυσὶας, μέχρις αὐτῆς, ποδῶν ρλ᾽. Longitudo a porta quae e regione sacrae conchae, in qua incruentum offertur sacrificium, sita est, ad ipsam concham usque, pedes continet 190. Hinc in Glossario ms. Bertiniano: Absida, sacrarium. Mysterium conchae seu absidis in templis veterum explicat Germanus Constantinopolitanus archiepiscopus in Historia sua ecclesiastica et mystica Theoria: Ἡ κόγχη ἐστι, κατὰ τὸ ἐν Βηθλεὲμ σπήλαιου, ὅπου ἐγεννήθη ὁ Χριστὸς, κατὰ τὸ σπήλαιον ὅπου ἐτάφη. Quae ita olim vertit Anastasius Bibliothecarius ineditus: Concha est in similitudinem speluncae, quae fuit in Bethlehem, in qua natus est Christus, et in similitudinem speluncae, in qua sepultus est. ROSVEYDUS.

PL 61, 887C Not 162. Duabus dextera laevaque conchulis.---Ut hic δίκογχος vel potius τρίκογχος, si majorem concham simul comprehendas, absis templi a S. Paulino aedificati, a fornice concharum specie, ita τρίκογχον in Chronico Alexandrino anno 39 Theodosii, cum ob terrae motum solemnis memoria agitur τῆς λιτανίας ἐν τῷ τρικόγχῳ πρὸ ή Ἰδῶν Νοεμβρίων. Litaniarum [Col.0887C] in trichoncho VIII idus Novembris. Sic ἑπτάκογχον triclinium, septem fornicibus concharum specie suffultum, in Palatio Justiniani imp. quod Hormisdae dicebatur, uti habet collatio Constantinopoli habita cum Severianis tempore Johannis II papae. Conchulas in absida agnoscit etiam Glossarium ms. Bertinianum: Absidas, latiores conchulas. ROSVEYDUS.

PL 61, 924 Not. 307. Metallo.---Id est columnis marmoreis Metallum dicitur quaevis materia quae effoditur ex terrae visceribus. Sic lapis altaris metallum dicitur. Pontificale ms. Bertinianum in ordine consecrandi templa, ubi de tabula seu lapide altaris haec Oratio est: Supplices tibi Domine Deus Pater preces effundimus, ut metalli hujus expolitam materiam, supernis sacrificiis imbuendam, ipse tuae dotare sanctificationis ubertate digneris, qui quondam scripsisti lapideis legem in tabulis. Alia: Deus omnipotens, universarum rerum rationalis artifex, qui creaturas formans lapideum metallum ad obsequium tui sacrificii condidisti, ut legis libationi pararetur altare: annue dignanter, ut quidquid hic oblatum consecratumque fuerit nomini tuo, assurgat religioni, proficiat spei, innitatur fidei, sit honori. Sic metallum miniarum. Plinio lib. XXXIII, cap. 7. Idem lib. XXXVII, cap. 7 de Sarda gemma: Primum Sardibus reperta; sed laudatissima circa Babyloniam, cum lapicidinae quaedam aperirentur, haerens in saxi corde. Hocque modo metallum apud Persas defecisse traditur. Sic Silio lib. VIII, nivea metalla de marmore: Tunc quos a niveis exegit Luna metallis, quod Straboni lib. V est μέταλλα δὲ λίθου λευκοῦ. Fortunatus lib. III, carmine 25, de turre eucharistica Fe licis: Cedant chrysoli his Salomonia templa metallis. Anastasius Bibliothecarius in Silvestro: Obtulit scyphum [Col.0924D] singularem ex metallo corallo. Ibidem, metallum Porphyreticum. ROSVEYDUS.

Vitae sanctorum: Goscelinus Sancti Bertini

PL 155, 93C-94B ubi ante monachus S. Bertini apud Audomaropolim varias sanctorum Vitas illustrarat easque inter etiam stylo cultiore emendarat Vitam S. Amelbergae virginis 2. Acta S. Wereburgae damus ex antiquissimo codice ms. ex Anglia a Guilielmo Cambdeno ad Rosweydum misso. Nomen auctoris non apponitur: is est, nostro judicio, Goscelinus ille, aut Gotzelinus qui, teste Malmesburiensi, l. IV De gestis regum Anglorum c. 1, «innumeras sanctorum Vitas stylo extulit, vel informiter editas comptius emendavit, post Bedam secundus in laudibus sanctorum Angliae enarrandis.» Floruit is circa annum Chr. 1100, a S. Anselmo archiepiscopo Cantuariensi aliisque ob doctrinam ac pietatem singularem in Angliam evocatus e Belgio, ubi ante monachus S. Bertini apud Audomaropolim varias sanctorum Vitas illustrarat easque inter etiam stylo cultiore emendarat Vitam S. Amelbergae virginis: quam penes nos ms. habemus, edituri ad 10 Julii, diem ejus natalem. Eam autem Vitam dum hic c. 6 suo stylo recusam agnoscit; et hujus se auctorem esse prodit. Utraque praeterea Vita eadem ratione suis est capitibus propriisque [Col.0094A] titulis distincta. Praeterea quam ex Catologo scriptorum Britanniae Molanus ad Usuardum VIII Julii, et hunc secutus Valerius Andreas in Bibliotheca Belgica observant a Goscelino scriptam esse Vitam S. Witeburgae virginis, eam potius suspicamur S. Wereburgae Virginis esse, cujus illa magna matertera fuit, seu S. Sexburgae aviae hujus soror: quae, ut infra dicemus, cum S. Wereburga ob nominis similitudinem confunditur: quamvis, ut plurimorum SS. Vitam conscripsit Goscelinus, ita etiam utriusque et S. Witeburgae et S. Wereburgae Acta exarasse potuerit, cum Ramesiae degeret non procul a monasterio Eliensi, ubi et S. Wereburga habitarat, et tum requiescebat corpus S. Witeburgae, Derha ex comitatu Norfolciae, ubi constructo caenobio vitam monasticam sancte egerat, istuc translatum; appositumque reliquiis sacris duarum sororum S. Etheldredae et Sexburgae, hujusque filiae S. Ermenildae. Ut denique S. Anselmus Hugoni comiti, [Col.0094B] de quo infra, auctor fuit ut ecclesia monasteriumque Cestrense S. Wereburgae daretur monachis; ita Goscelinum, ut hanc S. Wereburgae Vitam conscriberet, facile potuit inducere. Compendium hujus Vitae habent Joannes Capgravius in Legenda sanctorum Angliae et codex ms. coenobii Rubeae Vallis prope Bruxellas, ipsis verbis Goscelini retentis, ut vel hinc colligere liceat, alia ejusdem Capgravii compendia saepe ex eodem Goscelino desumpta esse: quod observamus ad Vitam S. Ermenildae matris, et S. Laurentii archiepiscopi Dorovernensis II Februarii, ubi plura de Goscelino damus

Johannes Iperius, abbas Sancti Bertini

Edmond Martene, Ursin Durand, Thesaurus novus anecdotorum, t. III, p. 445 Duo hujus Chronici habui exemplaria, unum ab heredibus D. Andreae in Duacensi universitate linguae graecae professoris quod ipse ex monasterio Guillelmitarum Brugensis civitatis acceperat antiquitate venerandum. Aliud ex famoso Gemblacensi coenobio, benignitate D. Pauli le Grand praedicti loci bibliothecarii antiquitatum strenui scrutatoris concessum est. Hoc autem posterius descriptum fuit in ipso S. Bertini monasterio a famulo domini Ludovici Dougnies postea abbatis Gemblacensis anno 1434.

Chronica monasterii Sancti Bertini auctore Iohanne Longo de Ypra, éd. O. Holder-Egger, dans Monumenta Germaniae historica. Scriptores series, Hannover, Hahn, t. 25, 1880, p. 736-866(voir lien)

Paulinus Nolanus @@@A vérifier@@

- Heribert Rosweyde NOTAE ET OBSERVATIONES IN S. PAULINI OPERA, Anvers, 1622

- PL 61, 851

« Not. 42. Quatuor columnis.---Ita quidem cantharus hic Paulini tempore quatuor columnis ambiebatur: sed post Symmachus octo porphyreticis columnis ornavit, uti nunc conspicitur. Ita Attilius Serranus loco citato. Anastasius in Symmacho tantum haec habet: Cantharum B. Petri cum quadriporticu marmoribus ornavit. Anastasius ms. Bertinianus in Stephano, ubi et liber ille desinit, in fine post consummans, haec addit nondum edita: Interea renovavit in atrio ante fores beati Petri apostoli, qui quadriporticus dicitur, columnas marmoreas octo mirae pulchritudinis sculptas, quae desuper quadris composuit, et aereum desuper collocavit tegumen. ROSWEYDUS. »

Petrus Cellensis: Sermones

PL , 400-401 Secundum locum obtinent Sermones, quos vel ipse ad discipulos habuit, vel composuit rogatu amicorum. Theobaldus ex priore coenobii S. Martini de Campis episcopus Parisiensis, Sermones de Adventu ab ipso postulavit. Respondet ipse ep. 19. Sermones de Adventu Redemptoris ut componerem vobis, in mandato acceperam; sed malitiae sollicitudinis suae etiam raritatem lucis dies praesens adjunxit. Porro sermones ejus tanto in pretio sunt habiti, ut per quatuor, ait ipse, ventos coeli spargerentur, et monachus quidam Bertinianus eorum copiam sibi fieri postulaverit. Ad quem ipse modeste in ep. 167: Sermones nostros quos tanquam plumas inutiles et superfluas quatuor venti coeli per diversa projecerunt, habere desideras. Si legisti, nonne exsangues sensibus [Col.0401A] sententiarum et enerves tenuitate verborum invenisti? Si non vidisti, quis persuasit tantopere te quaerere, quos inventos statim habeas respuere? Denique in epist. 34, ad Mathildem abbatissam: De componendis quibusdam sententialis sermonis tui non sum oblitus; sed tam cito implere non potui pluribus impeditus. Petri sermones hactenus ineditos nunc primum vulgamus, ex codice Remigiano acceptos. Atque ut de iis ingenue dicam quod sentio, sunt illi quidem piis sensibus referti, respersi floribus Scripturarum, ac sanctiori vitae componendae accommodi: attamen exiles nonnunquam, et uni argumento non satis inhaerentes, sed in varia subjectae materiae capita (qui mos fere illorum temporum erat) volitantes; mutili et imperfecti aliquando. Digni tamen omnino sunt qui legantur ab iis qui avitam pietatem amant, digni qui emittantur in lucem ob auctoris optimi memoriam. Caeterum in sermone VIII de Coena Domini usus est verbo transsubstantiavit, [Col.0401B] quod vocabulum eodem saeculo usurpavit Stephanus episcopus Aeduensis in libro De sacramento altaris, cap. 13.

Regemarus, monachus Sancti Bertini

PL 174, 1425D Hujus epitaphii [Arnulfi episcopi Suessionensis] auctor apud Surium fuisse dicitur Regemarus S. Bertini monachus

Smaragdus Sancti Michaelis

Pitra, Joannes Baptista, NOTANDA QUAEDAM IN SMARAGDI ABBATIS COLLECTIONES IN EPISTOLAS ET EVANGELIA Quae per circuitum anni leguntur. PL 102, 1111A-113A Alia demum causa accessit cur in illo Smaragdi Commentario obiter immoremur, scilicet quod, cum vel in bibliothecis amplissimis tam ejusdem Commentarii editio unica, quam exemplar manu scriptum raro admodum reperiatur, insignis et satis bonae notae invenimus codicem, in bibliotheca Bononiensi nunc asservatum, quem olim raptim evolvimus, [Col.1112C] denuo ad nostros usus, multa cum humanitate, recensuit eximius et diligens V. D. Haigneré, cui, uti et mihi tantum concessae fuerunt, typis properantibus, paucae horae, subcesivae, nec illae quidem omnino liberae: unde notularum adversaria, raptim hinc inde corrasa, vix eo loci licuit inserere. Codex autem ille nunc Bononiensis, olim in celeberrimae abbatiae Sancti Bertini Audomarensis libraria repositus est. Nullus dubito quin idem ille sit, de quo in ejusdem abbatiae Chartulario, nuper edito, p. 208, 209, legitur: Domnus Johannes, codices non modice appretiationis conscribi fecit, quorum titulos ad commendandum ejus studium breviter subnectere non piguit . . . . . . LIBRUM OMELIARUM TOCIUS ANNUALIS CIRCULI in duo volumina divisum . . . ex integro digestos suis posteris reliquit. Codex enim noster in duos tomos dividitur, saeculum XI scriptura referens, quo scilicet tempore Joannes abbas (1083-1095) Sanbertinianis praeerat. Primus tomus inscribitur no XXV, secundus no XLIII; olim in libraria S. Bertini prae se ferebant numeros 83 et 84; prior insuper titulum hunc recentem, dorso appositum: Expositio Epistolarum et Evangeliorum; posterior autem: Hieronymus in Scripturam. Codex eadem manu totus exaratur, satis integer, paucis foliis hic illic resectis, aut laceratis, vel madore et aevo corrasis. Nullus in codicis tomo primo titulus est manu veteri scriptus: tantummodo manu saeculi XVI leguntur ista quae partim excisa fuere: EXPOSITIO QUAEDAM EPISTOLARUM ET EVANGELIORUM . . . . . A VIGILIA NATALIS DOMINI USQUE POST PASCHA

Vita sancti Bertini

Mabillonius, Joannes: Acta SS. ord. S. Bened. Saec. III, parte II, pag. 104, OBSERVATIONES PRAEVIAE PL 147, 1083 Anonymum legit, et cum subjecta Folcardi lucubratione contulit D. de With, coenobita Bertinianus, ante annos triginta vita functus; cujus animadversiones a D. Gerardo du Val communicatas in ora marginali apponemus.

Vitae sanctorum

PL 73, 84D Atque haec dicta sint de manuscriptis libris qui integros quosdam libros vel magnam librorum partem ex iis, quos damus, comprehenderunt; nam subinde et alia manuscripta citamus quae vel unam Vitam aliquam, vel simile quid huc spectans tantum habent, uti invenies Bertinianum apud Audomaropolim, Laurentianum apud Leodium, Brugense societatis nostrae, et si quae alia.

PL 73, 652 : BHL Number: 2723 JANUARII I. VITA SANCTAE EUPHROSYNAE [(1) 2Kb] , VIRGINIS. AUCTORE INCERTO. Ecce ptochia [Note: [Col.0652B] Ptochia.] Mira hic variorum librorum lectio. Pleraeque editiones habent tapetia, ineptissime. In manuscripto Audomarensi erat topchia. Indubie p transponendum legendumque ptochia, πτωχεῖα, id est pauperum domus. Solent subinde Latini auctores Graecis vocabulis uti, cum Latina versio commoda non occurrit.], hierocomia [Note: [Col.0652B] Hierocomia.] Ita Ms. Bertinianus. Prima editio, ierocomia, quod ortum ex scriptione ierocomia. Intelligo hierocomia, ubi curantur, qui sacro morbo, ἱερῇ νόσῳ, laborant.], [Rosweydus, Heribertus: Notatio - (7)] In eodem psiathio.] Ms. Bertinianus: in eadem phisiata. Editi, in eodem stratu. Recta lectio psiathium, id est mattula, ut jam saepe dictum. Vide Onomasticon.

Paris, BNF, Picardie 68 : fol. 189: Acta sanctorum Fusciani, Victorici et Gentiani martyrum anno 893 (ex mss. Bertin. et Corbeiens.

Paris, BNF, Picardie, 65, fol. 193: De beato Bernardo poenitente in monasterio Sancti Bertini anno 1183

ACTA SANCTORUM : nombreuses occurrences !!

Chartae

PL 87, 1333C Vulgavit Mabillonius ex chartulario Folquini, de Re diplom. pag. 606; ex Mabillonio recusum est in Suppl. opp. diplomat. Miraei, t. II, pag. 926; et in Coll. script. rer. Franc, t. IV, pag. 661. Nos edimus ad fidem exempli quod D. de Wite, archivo monasterii sancti Bertini praefectus, ex eodem chartulario, fol. 25, exscriptum, in chartophylacio nostro reposuit. Folquinus inaccurate exhibuit formulam 1333Dsubscriptionis Theodorici, quae in aliis diplomatibus concipi solet his verbis: In Christi nomine Theodoricus rex subscripsi. Perperam Folquinus hoc diploma tribuit anno Chr. 676; annus enim decimus regni ejus, mense Novembri, concurrebat cum anno Chr. 682.

PL 87, 1337D Hoc diplomate confirmatur charta Amalfridi, quam videsis hujus nostrae Patrologiae t. LXXXVIII, col. 1209, n. XXIV. Diplomatis Theodorici fragmentum vulgavit Mabillonius, de Art. diplomat. pag. 607, desumptum ex Folquini chartulario, recusum in supplemento ad Opera diplomatica Miraei, t. II, 1338Cpag. 927. Exstat inter instrumenta Novae Galliae Christianae, ex schedis Hunulfocurtianis, integrum, t. III, col. 28, et inde translatum est in Collectione scriptorum rerum Francicarum, t. IV, pag. 665. Nos edimus ex apographo in chartophylacio nostro reposito, accurate exscripto ex chartulario Folquini, anno 1782, a saepe laudato D. de Witte, sancti Bertini chartophylace. Deest formula initialis solita, Theodoricus, 1338Drex Francorum, vir illuster, a Folquino omissa; sed Folquinus, ut scribit Mabill., de Re dipl., pag. 607, in chartularii contextu, Theodorico III tribuit diploma de quo agimus.

PL 88, 1079C-1080D Vulgatum a Mabillonio. De re dipl. pag. 607, ex chartulario Folquini; recusum in Supplemento operum diplomat. Miraei, t. II, pag. 928; in Collectione scriptorum rerum Francic. t. IV, pag. 667 [et in Chartulario Folquini, a claro viro Guérard anno 1841 edito, pag. 34]. Iterum edimus, ex transumpto ex eodem chartulario, propria manu domni de Wite archivis S. Bertini praefecti exarato, et in chartophylacium nostrum invecto. Ab hoc transumpto interdum differt Mabillonii editio; varias lectiones inter uncinos adscripsimus. Discrepantiae ortae videntur ex emendationibus quas Mabillonius adhibuit, feliciter quidem, sed lectore non monito: quod nefas ducimus. Vide notam quae proxime sequitur.

PL 88, 1173D-1174D Edimus juxta apographum quod D. Wite, S. Bertini archivis praefectus, ex originali exscripsit, et cum chartulario Folquini collatum anno 1782, in chartophylacio nostro deposuit. Chartam hanc jam vulgaverat Malbrancq, De Morinis, t. I, pag. 669. Hujus fragmentum Mabillonius, in Annalibus Bened. inseruit, t. I, pag. 455. Cointius vero, Annal. t. III, pag. 516, hoc instrumentum amandavit, quasi dubiae fidei, non quod aliquid historiae contrarium amplecteretur, sed propter quasdam episcoporum subscriptiones, de quibus infra dicemus. Fortiter impugnata charta, fortius defensa fuit, praesertim in scriptis quae de origine et juribus ecclesiarum S. Audomari et S. Bertini seu Sithiensis monasterii prodierunt, annis 1737 et 1754. Videsis De orig. S. Bertini, pag. 71 et seqq. De verit, hist. eccl. S. Audom., pag. 100 et seqq., nec non Dipl. nov. t. V, pag. 5, not. Privilegium absolutae libertatis hac charta concessum Sithiensibus solemni judicio Parisiensis curiae confirmatum est die 3 Februarii, anno 1778. Hujusmodi libertates saeculo VII non insolitae fuerunt, ut patet ex formulis Marculfi qui floruit aetate ipsius Audomari.

PL 88, 1177B-1178BB Bene concordant cum notis chronologicis huic chartae subjectae subscriptiones episcoporum Mummoleni, episcopi Noviomensis, Audeberti Cameracensis, Draucionis Suessionensis, Bertefridi Ambianensis, Audeberti Silvanectensis et Amalcarii Sagiensis, de quibus vide Nov. Gall. christ. t. III, IX et X. Gravangerius vero et Bainus episcopi subscribunt, qui ambo Audomaro successerunt in episcopatu, et proinde ipsi chartae conficiendae interesse non potuerunt. Hinc Stilting, ubi supra, auctor Dissert. de verit. histor. eccl. Audom. pag. 123, et alii plures eam habuerunt pro supposititia; sed jamdiu confectae chartae nomen suum apposuisse utrumque Audomari successorem, vice confirmationis, eo videtur probabilius, quod id priscis temporibus saepius in usu fuit, ut docet Mabillonius, et exemplis allatis asserit, de Re dipl., pag. 154. Vide quoque Dissert. de origin. S. Bert., pag. 134 et seqq. Nec officit quod utriusque subscriptiones appositae sint inter nomina aliorum episcoporum qui instrumento conficiendo adfuerunt. Spatiis enim quae vacua suppetebant, inserta fuisse posterioribus temporibus amborum Audomari successorum nomina credibile est. Hic autem operae pretium ducimus exscribere quae de veritate hujus chartae, et plurium aliarum monasterii S. Bertini, die 3 Septembris 1772 testatus est domnus Butler, collegii regii Anglorum Audomaropoli tunc praeses, vir in re diplomatica versatissimus. «Infra scriptus fidem facio me in archivo abbatiae S. Bertini, per tres dies, coram viris venerabilibus, exemplaria archetypa tractasse et inspexisse chartae Adroaldi, chartae S. Audomari, decreti sancti Folquini, et bullae Victoris II papae, in gratiam Bovonis abbatis et monasterii Sithiensis; et cum iisdem summa diligentia et fide transcripta contulisse; ac in omnibus et singulis partibus cum praedictis archetypis, citra levissimam minimi puncti discrepantiam quam indicare fas erat, ita adamussim convenire, ut exemplaria haec transcripta de verbo ad verbum authentica declarari et haberi possint ac debeant. Idem testor me praedicta archetypa diligentissime examinasse, et collatione facta cum scripturis diplomaticis et aliis eorumdem et proximorum saeculorum, ac aliis adjunctis aequa lance perpensis, mihi certum exploratumque videri quod singula ex his quatuor exemplaribus, quae in praedicto archivo assignantur, vera, genuina et autographa comprobantur.» Sequuntur nomina septem testium, quae praecipuis abbatiae S. Bertini officiis tunc fungebantur.

PL 88, 1209D-1210D Hujus chartae fragmenta vulgaverat Mabillonius, De re diplom. pag. 607, ex Folquini chartulario; ad fidem Mabillonii recusa sunt in Suppl. ad opera dipl. Miraeei, t. II, pag. 927, et in Coll. script. rer. Franc. t. IV, pag. 665, in notis; auctores Novae Gall. Christ., t. III, instr. col. 26, chartam integram ediderunt ex schedis Hunulfocurtis. Nos eamdem exhibemus, quam ex Folquini chartulario deprompsit domnus de Witte, archivo sancti Bertini praefectus, et in chartophylacio nostro deposuit. Varias lectiones addimus inter uncos ex Gallia Christ. exscriptas. Hanc chartam confirmavit Theodoricus III diplomate quod infra proferemus, pag. 202; chartae vero et diplomatis meminit J. Iperius in Chronico, apud Marten. Thes. anecd. t. III, pag. 471. Cf. chartularii Editionem a claro viro Guerard vulgatam anno 1841, pag. 29.

PL 88, 1211DPost hanc vocem exstant signa quae aere incudi non visum est magni momenti. Ad calcem apographi cujus lectionem sequimur, haec ad majorem fidem ab exscriptore subjuncta sunt: Collatum cum chartulario Folquini, pag. 28, anno 1782. Signatum D. Ch. de Witte, sancti Bertini chartophylax.

PL 88, 1305D Hujus integrae chartae apographum exstat in Bibliotheca regia, a D. de Witte S. Bertini chartophylace missum, anno 1782 et manu clari viri de Brequigny annotatum ut in additamentis insereretur. [Col.1306D] Hodie servatur Gandavi in archivo Flandriae orientalis exemplar membranaceum quod ad D. de Witte pertinuisse fama est, et cujus specimen, modo quod lithographiam vocamus, adjecit doctus professor Warnkonig, tomo I Historiae Flandrensis, editionis Gallicae. Pro certo habendum credo, ex membrana Gandavensi quae anno 1782 exstabat in Sanbertiniano chartario exscriptum fuisse Bibl. reg. apographum. Quasdam tamen lectionis varietates, quae scribae oscitantiae facile tribui possunt, inter uncos inserendas curavi. Non ita de textu quem reperies, pag. 53 chartularii sancti Bertini a claro viro Guérard publici juris facto, anno 1841, et quem in additamentis recudendum curabo.

PL 132, 420A-420B Exstat enim in chartulario sancti Bertini in Sithiu vetus charta eo anno confecta, in qua ista leguntur: «Et si quis parochianorum de Peterse vel de Calays ibi saepe ad missam venerit, admonitus a presbytero suo si hoc non emendaverit, publice excommunicabitur.»

PL 132, 482 XXII. CONCORDIA MONACHORUM SANCTI BERTINI IN SITHIU CUM PAROCHIANIS DE CALAYS. Ex chartulario monasterii sancti Bertini. Noverit universitas vestra quod ita convenit inter nos Actum anno Domini 1202.

PL 217, 46 Epistolam hanc, seu potius Bullam, ex Chartulario antiquo monasterii S. Bertini diligenter exscriptam in Chartophylacio nostro reposuit D. Ch. de Witte, cum ista notula. «Il est ainsi conforme a un ancien Chartulaire, tom. XXI, fol. 66, v° anno 1785.» Integra, de verbo ad verbum, legitur in libro XII Regestorum Innocentii: ubi quo pacto inserta reperiatur nescimus [Note: [Col.0046D] Hanc epistolam ex notis chronologicis libro II restituimus; est nunc in libro citato ordine 38 bis. EDIT. PATR.], cum ad annum pontificatus II, evidenter pertineat. Desiderantur apud Baluzium nomina subscribentium cardinalium, quae hic apponere operae pretium duximus, eo quod saepe, ad pleniorem historiae intelligentiam, chronologicamque factorum seriem adstruendam, ex istius generis notitiis utilitas non parva emergat. BRÉQ. ibid.

PL 217, 80 Ex Archivio Sancti Bertini, capsa Papalia. no52. BRÉQUIGNY. Ibid.

Chartae : notae manuscriptae

Paris, BNF, Duchesne 22: fol. 477. Titres de Saint-Bertin.

Paris, BNF, Bourgogne 79: fol. 168-169: deux anciens exemplaires d'une charte de Clémence, comtesse de Flandre, relative à l'abbaye de Saint-Bertin (1099-1109), bruel, n° 3733bis

Paris, BNF, Bourgogne 80, fo. 221: Lettre d'Innocent II, relative à l'abbaye de Saint-Bertin, 30 mars 1132 (JW 7561)

Paris, BNF, Picardie 60 : "f. 7-16, entre aures, copies de pièces concernant l'abbaye de Saint-Bertin

Paris, BNF, Picardie 167, fol. 240 : Diplôme du roi Lohatire (7janvier 963), extr. du chartrier de Saint-Bertin

Paris, BNF, Baluze 72: Extraits de cartulaires

Cartularium Folcuini atque Simonis

BNF Picardie 153, fol. 340 et 352: extrait du cartualire de Saint-Bertin, avec la suite du moine Simon

Sources annexes

Paris, BNF, Lorraine 528 : fol. 221, lettre de Vaast de Grenet, abbé de Saint-Bertin adressée au marquis de Varambon 28 août 1598

A VOIR

Picardie 63bis

Flancre 183